‏ برپایى سوگوارى، مرثیه خوانى، عزادارى، نوحه خوانى و جلوه‏هاى خاصى از مراسم بزرگداشت و تعزیت در تاریخ بسیار است. با کنکاش و جست و جو در متون تاریخى و آثار کهن اسلامى نمونه‏هاى فراوانى مى‏توان یافت که این امر از روایى و همچنین عادى بودن برگزارى چنین محافلى حکایت مى‏کند و بر مرسوم بودن آن گواهى مى‏دهد؛ واکنش مردم مدینه نسبت به شنیدن خبر شهادت امام حسین ( ع ) یکى از نمونه‏هاى آشکار و گویاى این مدعاست، طبرى در تاریخ خود به نقل از یکى از راویان چنین مى‏نویسد:

‏ « فلم اسمع واللَّه واعیة مثل واعیة نساء بنى هاشم فى دورهن على الحسین؛ به خدا سوگند، من سوگواریى همچون ناله و گریه زنان بنى هاشم در مصیبت حسین ( ع ) نشنیده‏ام. » تاریخ الطبرى، ج 3، ص 341 و 342.

‏ ابن کثیر در تاریخ خود چنین مى‏نویسد:

‏ در روز عاشورا از سبط ابن جوزى در دمشق خواسته شد که بر فراز منبر رفته و از مقتل و چگونگى شهادت امام حسین ( ع ) براى مردم سخن گوید. سبط ابن جوزى این خواسته را پذیرفت و بر بالاى منبر تکیه زد، او پس از یک سکوت طولانى، دستمال خویش بر صورت نهاد و گریه شدیدى سرداد و آنگاه در حالى که مى‏گریست این دو بیت شعر را سرود:

‏ ویل لمن شفعاؤه خصماؤه * و الصور فى نشر الخلایق ینفخ

‏ لابد أن ترد القیامة فاطم * و قمیصها بدم الحسین ملطخ

‏ واى به حال کسى که شفیع‏اش دشمن او باشد! در هنگامه قیامت، که براى بیرون آمدن مردم از زمین « قبور » در صور دمیده مى‏شود.

‏ سرانجام در قیامت فاطمه زهرا وارد محشر مى‏شود، در حالى که پیراهن‏او به خون حسین ( ع ) آغشته است.

‏ سپس سبط ابن جوزى از منبر پایین آمد و اشک ریزان به خانه خویش رفت. البدایة و النهایة، ج 13، ص 207 ( حوادث 654 هجرى قمرى ).

‏ در تاریخ همچنین نمونه‏هاى از برپایى عزادارى مردم براى درگذشت شخصیت هاى اهل سنت ثبت است؛ به عنوان مثال مى‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:

‏ 1 - عزادارى براى عبدالمؤمن ( م 346 ق. )

‏ عبدالمؤمن بن خلف، از فقیهان مذهب ظاهرى و پیرو مکتب محمد بن داود است. نسفى درباره خاکسپارى وى چنین مى‏گوید:

‏ در تشییع جنازه عبدالمؤمن شرکت جستم، صداى طبل و دهل آن چنان گوش خراش بود گویا آنکه لشکرى به شهر بغداد یورش برده است. این مراسم ادامه داشت تا آنکه مردم براى برپایى نماز میت آماده شدند. » تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج 10، ص 272؛ سیر اعلام النبلاء، ج 15، ص‏480.

‏ 2 - عزادارى براى جوینى ( م 478ق. )

‏ ذهبى از درگذشت جوینى و مراسم سوگوارى او چنین یاد مى‏کند:

‏ « نخست او را در منزل‏اش به خاک سپردند و آنگاه پیکرش را به مقبرة الحسین ( شاید کربلاى معلى ) انتقال دادند. در ماتم او منبرش را شکستند، بازارها را تعطیل کردند و مرثیه‏هاى فراوانى در مصیبت اش خواندند. او چهارصد شاگرد و طلبه داشت، آنان در سوگ استاد خویش، قلم و قلمدان‏هاى خود را شکستند و یک سال عزادارى نمودند و عمامه‏هاى خود را به مدت یک سال از سر برداشتند بدان حد که کسى جرات به سر گذاشتن عمامه را نمى‏داشت. آنان در این مدت در سطح شهر به نوحه خوانى و مرثیه سرایى پرداختند و در فریاد و جزع زیاده روى کردند! » سیر اعلام النبلاء، ج 18، ص 468؛ المنتظم، ج 9، ص 20.

‏ 3 - عزادارى براى ابن جوزى ( م 597 ق. )

‏ سبط بن جوزى در شب جمعه سیزدهم ماه رمضان فوت کرد. ذهبى درباره بازتاب مرگ او مى‏نویسد:

‏ «.. با درگذشت او، بازارها تعطیل گردید و جمعیت زیادى در مراسم او حضور یافتند، فراوانى مردم و فزونى گرما سبب شد که بسیارى از سوگواران روزه خویش را خوردند!، بعضى خود را به دجله انداختند.. از کفن اندکى ماند.. مردم تا پایان ماه رمضان در کنار قبر او شب را به صبح رساندند، آنان شمع و چراغ و قندیل آوردند و قرآن را ختم کردند. مراسم عزادارى را روز شنبه برپا کردیم، سخنرانان درباره او به سخن پرداختند، جمعیت بسیارى شرکت جستند و درباره او مرثیه‏ها گفته شد. » سیر اعلام النبلاء، ج 18، ص 379.

‏ سخن پایانى

‏ مورخان بنام اهل سنّت، بآسانى و مسامحه صحنه‏هاى سوگوارى و عزادارى مردم براى عالمان سنى مذهب را گزارش کرده و آن را بدون هیچ تحلیل و یا نقدى نقل کرده و گاه به بزرگى از آن یاد نموده‏اند، اما هم ایشان در برابر عزادارى و ماتم سرایى شیفتگان امام حسین ( ع ) به تندى تاخته و در موضع‏گیرى خشن و سرشار از تعصب خویش، آن را مولود بى خردى و دورى از سنت قلمداد مى‏کنند! ر. ک: العبر، ج 2، ص 89؛ تاریخ الاسلام، ( حوادث 351 هجرى )، ص 11؛ الکامل، ج 8، ص 549.

‏ براستى این دوگانگى از چیست؟

 فهرست منابع

‏

‏ القرآن الکریم

‏ أخبار مکة، ابوعبداللَّه فاکهى، 240 ه".

‏ ارشاد السارى، قسطلانى، ت 923 ه".

‏ أنساب الأشراف، احمد بن یحیى بلاذرى، ت 279 ه".

‏ الأستیعاب، ابن عبدالبرّ قرطبى، ت 463 ه".

‏ البدایة و النهایة، ابن کثیر دمشقى، ت 774 ه".

‏ تاریخ الاسلام، شمس الدین ذهبى، ت 748 ه".

‏ تاریخ الأمم و الملوک، ابوجعفر طبرى، ت 310 ه".

‏ تاریخ المدینة المنورة، ابوزید النمیرى، ت 262 ه".

‏ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ت 571 ه".

‏ تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزى، ت 654 ه".

‏ تهذیب التهذیب، ابن حجر عسقلانى، ت 852 ه.

 تهذیب الکمال، ابوحجّاج مزى، ت 742 ه".

‏ جامع الاصول، ابن اثیر جزرى، ت 606 ه".

‏ الجامع الصحیح، محمد بن عیسى ترمذى، ت 297 ه.

‏ دراسات فقهیة فى مسائل خلافیة، نجم الدین طبسى

‏ ذخائر العقبى، محب الدین طبرى، ت 694 ه".

‏ السنن الکبرى، ابوبکر بیهقى، ت 458 ه".

‏ سنن النسائى، احمد بن شعیب، ت 303 ه".

‏ سیر اعلام النبلاء، شمس الدین ذهبى، 748 ه".

‏ السیرة الحلبیة، برهان الدین حلبى، 1044 ه".

‏ السیرة النبویة، ابن هشام، ت 213 ه".

‏ شرح النووى، محیى الدین نووى، ت 676 ه".

‏ شفاء الغرام، محمد بن احمد حسنى، ت 832 ه".

‏ صحیح البخارى، محمد بن اسماعیل بخارى، ت 256 ه".

‏ صحیح مسلم، مسلم بن الحجاج قشیرى، ت 261 ه".

‏ الطبقات الکبرى‏، محمد بن سعد بصرى، ت 230 ه".

‏ العبر فى خبر من غبر، شمس الدین ذهبى، ت 748 ه".

‏ العقد الفرید، ابن عبدربه اندلسى، ت 327 ه".

‏ الکامل فى التاریخ، ابن اثیر جزرى، ت 630 ه".

‏ کنز العمال، متقى هندى، ت 911 ه".

‏ المستدرک على الصحیحین، ابوعبداللَّه حاکم، ت 405 ه".

‏ المستصفى‏، ابوحامد غزالى، ت 505 ه".

‏ المسند، احمد بن حنبل، ت 241 ه".

‏ المصنف، ابن أبى شیبة، ت 235 ه".

‏ المغازى، محمد بن عمر واقدى، ت 207 ه".

‏ المنتظم، ابوالفَرَج ابن الجوزى، ت 597 ه".